Daeareg amrywiol a phwysig Cymru yn cael ei hamlygu ar Ddiwrnod Geoamrywiaeth Rhyngwladol UNESCO

Mae dinosoriaid, llosgfynyddoedd, taith 13,000-cilometr o hemisffer y de, creigiau a grëwyd biliwn o flynyddoedd yn ôl ac olion Neanderthaliaid sy’n dyddio’n ôl 200 milenia, i gyd yn rhan o dreftadaeth ddaearegol ryfeddol Cymru.

Mae Cymru'n cael ei chydnabod fel un o'r gwledydd gorau i astudio daeareg, gyda'r rhan fwyaf o'r prif gyfnodau daearegol yn cael eu cynrychioli yma.

Mae daeareg amrywiol a hynod ddiddorol y wlad yn cael ei hamlygu gan Cyfoeth Naturiol Cymru (CNC) fel rhan o Ddiwrnod Geoamrywiaeth Rhyngwladol UNESCO ar 6 Hydref i hyrwyddo gwell dealltwriaeth o brosesau deinamig y Ddaear a helpu i feithrin cymdeithas fwy cynaliadwy.

Mae geoamrywiaeth Cymru wedi denu astudiaeth wyddonol ers gwaith arloesol daearegwyr Fictoraidd a roddodd enwau a gyfnodau pwysig, sydd bellach yn cael eu defnyddio yn yr amserlen ddaearegol ryngwladol, ar ôl y wlad.

Maent yn cynnwys y Cambrian (a enwyd ar ôl yr enw Lladin am Gymru), y cyfnodau Ordofigaidd a Silwraidd (a enwyd ar ôl llwythau Celtaidd) a nifer o israniadau eraill a enwyd ar ôl lleoedd yng Nghymru, er enghraifft Arennig, Llanvirn, Llandeilo, Llanymddyfri, Hirnant a Thremadog.

Termau daearegol safonol yw’r rhain a ddefnyddir yn fyd-eang, ac mae’r etifeddiaeth gyfoethog hon yn parhau i ddenu gwyddonwyr i Gymru o bob rhan o’r byd i astudio’r ddaeareg a’n safleoedd cyfeirio a gydnabyddir yn fyd-eang.

Mae gwarchod ein geoamrywiaeth yn hollbwysig mewn sawl maes. Mae’n hanfodol i les dynol, yn ffurfio’r sylfeini ar gyfer ein tirweddau amrywiol ac yn sail i’n bioamrywiaeth.

Mae’n ffynhonnell deunyddiau i ni adeiladu ein cartrefi ac mae’n darparu ein hadnoddau ynni, gan gynnwys ynni adnewyddadwy.

Ond nid yn unig yr adnoddau naturiol y mae bywyd modern yn dibynnu arnynt, mae geoamrywiaeth yn ysbrydoli ein diwylliant a’n cymunedau ac mae’n labordy a gwerslyfr naturiol ar gyfer addysgu cenedlaethau’r dyfodol am hanes y Ddaear a sut i oresgyn yr heriau hinsawdd sy’n ein hwynebu nawr.

Rhan allweddol o waith CNC yw diogelu ein treftadaeth ddaearegol drwy ein Gwarchodfeydd Natur Cenedlaethol a’r rhwydwaith safleoedd gwarchodedig sy’n cynnwys Safleoedd o Ddiddordeb Gwyddonol Arbennig. Mae'r safleoedd hyn yn darparu tystiolaeth o newidiadau hinsawdd a thirwedd y gorffennol a chliwiau pwysig i'w hachosion ac yn ein helpu i ddeall a chynllunio ar gyfer effeithiau newidiadau amgylcheddol yn y dyfodol. Gall safleoedd geoamrywiaeth pwysig gynnwys tirffurfiau a brigiadau craig yn ein hucheldiroedd eiconig, arfordiroedd deinamig, afonydd ac ogofâu.

Gall safleoedd adrodd hanes amgylcheddau trofannol hynafol neu oes yr iâ, creu neu ddinistrio cyfandiroedd, caniatáu inni ddeall prosesau naturiol neu fod yn lleoliad cyfeirio byd-eang ar gyfer ffosilau neu fwynau.

Mae deall ein geoamrywiaeth yn hanfodol i fynd i’r afael â’n hargyfwng hinsawdd a hyrwyddo defnydd cynaliadwy o adnoddau ffisegol y Ddaear. Gall unrhyw un ddysgu am dreftadaeth ddaearegol Cymru a’i harchwilio, gallwch edrych ar yr amgylchedd lleol neu ymweld â safleoedd CNC yng Nghymru lle gallwch weld gorffennol daearegol Cymru eich hun.

 

• Mae creigiau hynaf Cymru, sydd wedi’u lleoli ar Fryn Hanter ym Mhowys, yn dyddio’n ôl dros 700 miliwn o flynyddoedd, er bod rhai creigiau ar Ynys Môn yn cynnwys deunydd a allai fod dros 1 biliwn o flynyddoedd oed.
• Yn ystod y 600 miliwn o flynyddoedd diwethaf mae Cymru wedi dilyn taith 13,000-km i'r gogledd o ger Pegwn y De. Mae’r daith hon trwy’r gwregysau hinsoddol trofannol, cyhydeddol a thymherus amrywiol yn cael ei chofnodi gan y gwahanol fathau o graig waddodol sydd gennym, a’r ffosilau planhigion ac anifeiliaid sydd ynddynt.
• Credir mai'r ffosilau hynaf yng Nghymru yw matiau algaidd ar Ynys Môn, tua 860 miliwn o flynyddoedd oed, ac olion pysgod jeli yn Sir Gaerfyrddin, tua 600 miliwn o flynyddoedd oed mae'n debyg.
• Mae bryniau creigiog cadwyn y Preseli yn Sir Benfro a mynyddoedd Eryri wedi'u ffurfio'n bennaf o goed ynn a lafa a ffrwydrodd o losgfynyddoedd hynafol tua 450 miliwn o flynyddoedd yn ôl.
• Byddai creigiau o tua 440 miliwn o flynyddoedd yn ôl a ddarganfuwyd yng Ngogledd America, Tsieina neu hyd yn oed Awstralia yn cael eu disgrifio fel Llanymddyfri o ran oedran, wedi'u henwi ar ôl y dref yn Sir Gaerfyrddin.
• Roedd dinosoriaid yn byw yn ne Cymru fwy na 200 miliwn o flynyddoedd yn ôl, a darganfuwyd olion traed dinosoriaid trithroed yn wreiddiol ger Porthcawl, ym Mhen-y-bont ar Ogwr, mewn slab rhydd gan yr arlunydd T. H. Thomas ym 1878.
• O'r tua 3,500 o fwynau a adnabyddir ledled y byd, mae bron i 10% (mwy na 340) wedi'u cofnodi yng Nghymru. Cofnodwyd deg rhywogaeth o fwyn yma gyntaf, er enghraifft safle onglog a enwyd ar ôl Ynys Môn, tra bod cymrite yn cael ei enw o Cymru.
• Pan oedd y diwydiant llechi yn ei anterth ym 1898 cynhyrchodd bron i 17,000 o weithwyr tua 515,000 tunnell o lechi a allforiwyd o gwmpas y byd, hyd yn oed cyn belled ag Awstralia.
• Mae'r gweddillion dynol hynaf, sy'n cynnwys dannedd ac esgyrn gên, a ddarganfuwyd yng Nghymru yn fwy na 200,000 o flynyddoedd oed ac fe'u darganfuwyd yn Ogof Pontnewydd yn Sir Ddinbych.
• Mae Cymru hefyd yn gartref i ddau Geoparc Byd-eang UNESCO, GeoMôn ar Ynys Môn ac yn Fforest Fawr ym Mannau Brycheiniog, sy’n cynnig cyfleoedd gwych i ddysgu am dreftadaeth ddaearegol Cymru.